8   Stadhuis

Op de Markt bevindt zich het “Oude Stadhuis”. In de 16e eeuw stonden hier een klein raadhuis, een wisselkantoor voor kooplieden en een rechtbank. Voor de Culemborgers dient ‘het huis van de stad’ eeuwenlang als raadzaal, rechtbank, maar ook als wijnkelder en vleesuis. Er hangt nog een vleeshaak in de raadskelder ter herinnering hieraan. Boven de toegangsdeur prijken de sierlijke initialen ‘A’ van Antonis van Lalaing (stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht) en ‘E’ van Elisabeth, vrouwe van  Culemborg. Ver is het jaartal 1534 te zien en Antonis’ lijfspreuk: ‘Ignis omnia consummabit’. Letterlijk: ‘het vuur zal alles voltooien’.

In 1533 werd in opdracht van Anthonis en Elisabeth begonnen aan de bouw van het stadhuis dat er nu nog staat. Het moest een symbool worden van de hoge status van het paar want ze behoren tot de intieme kring rondom keizer Karel V. Antonis en Elisabeth verstrekken de stad een lening als bijdrage in de kosten voor het nieuwe gebouw. Het ontwerp van dit stadhuis is van de bekende bouwmeester Rombout Keldermans, een telg uit een beroemde Vlaamse steenhouwers- en architectengeslacht en architect aan het hof van keizer Karel V.

Het stadhuis is in de loop van de tijd diverse keren verbouwd en uitgebreid. De belangrijkste verbouwingen vonden plaats in 1755, toen het bordes werd aangelegd, en 1776, toen een deel van een aangrenzend woonhuis aan de Oude Vismarkt bij het stadhuis werd getrokken. In 1790 werd de rest van dit woonhuis door het stadsbestuur aangekocht. Rond 1860 werd het westelijke bouwdeel, waarin vanouds de waag en het trappenhuis waren ondergebracht, vrijwel volledig opnieuw opgetrokken.

Tijdens de ingrijpende restauratie in de jaren 1939-1949 onder leiding van architect A. van Essen uit Voorburg kreeg het stadhuis zijn huidige aanzien. Toen werd ook de noordelijke vleugel aan de Oude Vismarkt met zijn neoclassicistische pilastergeval gebouwd. In 2004–2005 is het exterieur van het stadhuis opnieuw volledig gerestaureerd. In 2010-2011 is ook het interieur opgeknapt. Gelijktijdig werd de vleugel aan de Oude Vismarkt inwendig gemoderniseerd. Daarbij is de 15de eeuwse waag weer zichtbaar gemaakt. Aan de westzijde van het rijksmonument is een nieuwe Stadszaal aangebouwd.